Tandem (Sjaak )

We huurden een tandem om naar Westkapelle te fietsen. Het was prachtig weer en we droegen korte broeken. Ik zat voorop. Telkens kwam ik met mijn achterbenen tegen het koude staal van het stuur van de achterpassagier. Ik legde het voor aan de fietsenmaker en vroeg hem om mijn zadel wat verder naar voren te zetten.
"Dat heeft nog nooit iemand gezegd", bromde de man.
"Dan ben ik de eerste", antwoordde ik monter, alsof ik de verborgen boodschap niet doorhad. Hij was er de man niet naar om zijn hoofd te schudden. Anders had hij het gedaan. Zijn handen deden het werk en zwijgend liep hij terug de werkplaats in.
Pas voorbij Zoutelande kregen mijn vrouw en ik het schakelen onder de knie. Dat wil zeggen, het gemopper achter mijn rug doofde. "Zeg dan even wanneer je schakelt." Het valt niet mee om een fiets te delen. Zelfs niet als je je halve leven al samen hebt gedeeld. Het vraagt een geheel eigen evenwicht. Een spreken zonder woorden. Een elkaar verstaan via de trappers. En zeggen wat je gaat doen, terwijl je dat normaalgesproken niet doet.
Volgens de filosoof Richard Rorty scheppen we via taal onze eigen werkelijkheid. Taal is niet een afgietsel van een realiteit daarbuiten. Het is niet het heldere medium waarmee wij een gegeven werkelijkheid alleen maar weergeven. Via onze woorden ontwikkelt ons denken zich en daarmee onze binnenwereld. Sterker nog: woorden vormen de draden waarmee we onze denkpatronen weven.
Richard Rorty noemt zich een moderne pragmaticus; een stroming binnen de filosofie die ervan uitgaat dat uitspraken waar zijn, voor zover ze werken in de praktijk. Kom bij deze Amerikaanse filosofen dan ook niet aan met de vraag ‘wat de essentie is van het bestaan’. Wat verandert er aan je leven als je hier een antwoord op formuleert, zullen zij als tegenvraag opwerpen. Dat bepaalt volgens hen de contante waarde (cash-value) van een idee.
Volgens hen zijn onze opvattingen slechts gereedschappen, meer niet. We gebruiken ze om de wereld om ons heen te hanteren. Een nogal nuchtere kijk op denkbeelden is dat. Filosofen zijn geen ontdekkers van buiten de taal bestaande waarheden, maar scheppers van werelden. Zij leveren nieuwe concepten. Opvattingen die hun waarde al dan niet bewijzen in de praktijk.
Laat u dus niet afremmen als iemand uitroept: "Dat heb ik nog nooit gehoord!" Dan bent u namelijk op de goede weg. De wereld zal veranderen als meer mensen uw taal gaan spreken. Woorden zijn daarbij uw gereedschap. Al kan het een tijd duren voordat u stevig in het zadel zit.

Op de terugweg schampte ik met mijn trappers een paaltje. Toen ik de tandem inleverde, hoefde ik niets uit te leggen. De verbogen trapper vertelde genoeg. De fietsenmaker schatte de schade die ik ter plekke moest voldoen. Dat heeft nog nooit iemand geflikt, zag je hem denken. Het valt niet mee een tandem te delen. Het vraagt een geheel eigen taal.

Zelf-hypnose (Sjaak)

Als 12 -jarige las ik de KIJK. Een maandblad vol bijzondere uitvindingen, opengewerkte tekeningen- zoals van een Apollo-raket- en kleurrijke verhalen uit de geschiedenis. Die maand stond er een artikel in over zelf-hypnose. Voor het slapengaan, probeerde ik het uit. Ik stelde me voor dat mijn rechterbeen lichter werd. En warempel, het lukte. Geheel volgens de aanwijzingen van het artikel, maakte ik mijn andere been loodzwaar. En ook dat werkte. Mijn rechterbeen voelde alsof het naar de maan zweefde, terwijl mijn linkerkant naar het diepste van de aarde zakte. Als toevoeging maakte ik mijn benen afwisselend warm en koud. Volgens de KIJK, vergde dit enige oefening, maar mij ging het gemakkelijk af. Toen schrok ik. Hield ik mezelf voor de gek? Veranderde er door mijn gedachten werkelijk iets in mijn lichaam? Of beeldde ik me iets in, dat er in werkelijkheid niet was?
Ik heb het nooit meer gedaan. Misschien omdat ik wist dat ik een levendige verbeelding heb. Fantaseren kost me geen enkele moeite. Dat deed ik ook altijd voor het slapengaan. Ik won veldslagen, redde gewonde dieren en zette andere zaken op orde. Daarbij wist ik natuurlijk: dit is fantasie.
Met andere dingen ligt dat niet zo eenvoudig. De zwaartekracht bijvoorbeeld. Tegenwoordig is er geen mens meer die daar aan twijfelt. Echter niet in de zeventiende eeuw. Toen Newton er over begon, vond men het een occult idee. Het deed denken aan tovenarij. Krachten kun je immers niet zien. Enkel het effect van een kracht is te ervaren. Wie zegt me dat er werkelijk zoiets bestaat, vroeg men zich toen af. De dingen vallen toch gewoon omlaag, omdat dit hun ingebakken natuur is?

Waarheid is wat werkt, beweerde de filosoof William James (1842-1910) Met een aantal andere Amerikaanse filosofen stond hij aan de basis van het pragmatisme. Deze filosofen pretenderen niet de uiteindelijke waarheid te onthullen. Wat Newton deed was een verklaring geven van een aantal verschijnselen. Een betere verklaring dan alle voorafgaande. Meer niet.
James sloot niet uit dat er andere verklaringen komen, die nog beter werken. Wat waar is verschilt volgens pragmatisten per tijdsvak. Hij kreeg gelijk. Einstein wees op situaties waarbij de theorie van Newton tekortschiet en bedacht daarvoor een verklaring.

Waar eindigt dit? Wanneer is de enige echte waarheid onthult? Wanneer heeft de wetenschap de aard van de werkelijkheid definitief te pakken? Nooit, volgens de pragmatisten. Werkelijkheid is in zekere zin een vorm van zelf-hypnose. Of beter gezegd: wat wij beschouwen als werkelijkheid en fantasie is deel van de huidige opvattingen binnen onze cultuur. Met elkaar trekken we de grens tussen realiteit en fantasie.

Tenslotte een voorbeeld. Wie had ooit gehoord van ME, RSI, bekkeninstabiliteit of postnatale depressies? Modeziektes, volgens de gynaecoloog Cees Renckens. Hij promoveerde op dit onderwerp. Mensen beelden zich in dat ze een ziekte hebben, omdat daarover gesproken wordt. En omdat ziek-zijn loont. Je krijgt aandacht en zo. Het laatste woord is daar nog niet over gesproken. Pas op voor wie beweert dat hij de echte waarheid in pacht heeft, waarschuwde William James, een eeuw geleden. Er kan altijd een moderne Newton opstaan.