Panopticum (Carin)

Hij kon het niet meer verdragen, de bureaucratische neerbuigendheid en politieke hovaardij. Daarom stak de kunstenaar Rob van Koningsbruggen het projectbureau Wieringerrandmeer in brand. De aanleiding was de aanleg van een randmeer en de bouw van 2300 woningen op en rond de plek waar hij woont, even voorbij Den Oever in Noord-Holland. De inspraak- en informatieavonden die voor de bewoners van het gebied zijn gehouden bleken zoethoudertjes. De bewoners werden niet serieus genomen. Protesten haalden niets uit: zijn huis zou verdwijnen. Voor Rob werd het een obsessie.
Een paar dagen na zijn daad belde hij de politie met de mededeling dat ze hem konden komen halen. Hij was de dader en uit op een proces.
Mijn eerste kennismaking met Rob, lang geleden, bestond er in dat hij mij gebiologeerd observeerde. Toen en vele malen daarna, zag ik en voelde ik hem kijken. Altijd keek Rob en altijd op dezelfde manier. Voor het doelwit was dat ongemakkelijk en ook onbegrijpelijk. Toch was dat Rob ten voeten uit: kijken, tot op het detail en vastleggen, obsessief, dat wat hem intrigeert. Dat zou ook gelden voor het randmeer. De gedachte dat zijn zelfgecreëerd paradijs zou verdwijnen was voor hem onverdraaglijk. En neerleggen bij de situatie is voor hem geen optie.
Rob werd veroordeeld voor zijn daad en kwam terecht in de koepelgevangenis in Haarlem. Deze gevangenis is gebouwd in de vorm van een panopticum, analoog aan een door Jeremy Bentham (1748-1832) ontworpen model voor een gevangenis. De constructie van dit model bestaat uit een ring waarin doorzichtige cellen zijn geplaatst, met in het centrum een wachttoren die rondom uitzicht biedt. De bewaker, zelf onzichtbaar, heeft zo zicht op de gedragingen van alle gevangenen, vrijwel in een oogopslag.
Het panopticum is volgens de filosoof Michel Foucault een optisch machtsmechanisme en exemplarisch voor de 19e eeuwse disciplinaire maatschappij. In zijn boek Surveillir et Punir constateert hij dat disciplinerende machtswerkingen het gedrag van mensen indringender beïnvloeden dan de wettelijke macht. De grondgedachte hiervan is de mens door middel van disciplinering optimaal te laten functioneren in de maatschappij. Voor de gevangene geldt dat hij de ogen van de bewaker, die voor hem onzichtbaar is, op zich gericht denkt te weten, waardoor hij wenselijk gedrag gaat vertonen. De ogen van de bewaker worden zogezegd geïnternaliseerd door de gevangene. De bewaker heeft dan geen kind meer aan hem. De macht van de afzonderlijke wet wordt hiermee de macht van de norm van de bewaker die de gevangene zichzelf oplegt. Disciplinering draagt daarmee een gevaar in zich dat overeenkomt met wat wel genoemd wordt het prisoners dilemma. Een specifieke variant hiervan is tragedy of the commons.
Het prisoners dilemma wordt als volgt voorgesteld. Twee gevangenen worden verdacht van een zelfde misdrijf. Zij worden apart ondervraagd, waarbij voor beide gevangenen geldt dat er drie opties zijn: verlinken ze elkaar, dan worden ze veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf, zeggen ze niets, dan krijgen beide één jaar cel, en wijst de één de ander aan als schuldige, dan wordt de beschuldigende vrijgesproken tegen vijftien jaar opsluiting voor de schuldige. Met deze wetenschap zullen de gevangenen er naar streven de ander als schuldig aan te wijzen. De gevangenen hebben elkaar in hun macht en vanuit die wetenschap zullen zij eerder geneigd zijn de ander te verlinken, dan te streven naar samenwerking.
De tragedy of the commons vertaalt zich als volgt: als iedereen zijn vee op de commons laat grazen, dan dreigt er binnen afzienbare tijd een tekort te ontstaan. Het (be)heersende idee is dat als 'ik het niet doe, een ander het wel zal doen'. Zo houden mensen zichzelf en elkaar in hun macht en sterker, onder controle. En zo wordt de norm van de ander tot wet verheven.
Rob heeft een jaar lang verkeerd tussen criminelen, van wier daden hij niet op de hoogte wilde zijn. Eén week lang heeft hij in eenzame afzondering doorgebracht, omdat hem medicijnen werden geweigerd die hij al 30 jaar gebruikt. Nadat hij na een week totaal was doorgedraaid heeft de gevangenisdirectie alsnog besloten hem die medicijnen te verstrekken.
De disciplinerende werking heeft Rob niet gebroken, noch in het gareel gebracht. Hij is weer vrij en schildert als vanouds in zijn atelier, ergens bij Den Oever. De grens van het Randmeer is iets opgeschoven.
Zijn domein blijft behouden.