dinsdag 12 december 2006

Straatkrant (Carin)

Bij de supermarkt in de buurt staat sinds jaar en dag dezelfde verkoper van de straatkrant. Ik tref hem bijna dagelijks, omdat ik er bijna iedere dag boodschappen doe dan wel langsloop. We kennen elkaar en we groeten elkaar. Ik probeer dat altijd opgewekt en vriendelijk te doen. Hij is die beleefdheid allang voorbij. Ik begin hem zelfs te kennen, lijkt het, want zijn humeur herken ik al van verre.
En daar knelt nu net de schoen. Want ik deel een intimiteit met hem, waarvan ik mij afvraag of ik dat wel wil. Maar meer beklemmend is zijn blik die mij, lijkt het, veroordeelt. Want ik koop niet trouw de straatkrant. Alleen als ik daar zin in heb. En dat heb ik zelden, want de krant voegt niet zo veel, zo niet niks, toe aan wat ik dagelijks al lezend consumeer. En daarom is mijn aanschaf van de straatkrant uitsluitend een sociale aanschaf, en dat ervaar ik eigenlijk als uitermate neerbuigend.
Het staat mij dus steeds meer tegen, maar tegelijkertijd voel ik mij verplicht die straatkrant af en toe tòch af te nemen. De straatkrant heet in mijn hoofd inmiddels ook rotkrant. Want wat moet ik er mee? Ik heb dan ook het gevoel dat ik niet meer vrij ben in de keuze de krant al dan niet aan te schaffen, ook al weet ik dat ik de verkoper een plezier doe en zijn aanwezigheid bij de supermarkt misschien een beetje zin geef. Bovendien heb ik respect voor de verkoper, want hij staat er werkelijk elke dag tussen opening- en sluitingstijd. Betoon ik mijn respect als ik die krant toch afneem?
Ben ik, kortom, nog vrij om te doen wat ik wil?
Dat ik mij die vraag stel geeft aan dat ik ervaar dat ik mij niet vrij voel in mijn keuze. Als ik namelijk een krant aanschaf, dan onderdruk ik een gevoel van weerzin, omdat ik mij laat dwingen die krant te kopen en koop ik die krant niet, dan voel ik mij schuldig.
De vraag naar ‘De vrijheid van de wil’ stelde Arthur Shopenhauer al in 1839 in het gelijknamige essay. Sindsdien stellen niet alleen filosofen, maar ook wetenschappers, met name neurowetenschappers, zich deze vraag. Zijn onze handelingen en keuzes gedetermineerd en is daarmee het hebben van een vrije wil een illusie?
De filosoof Bertrand Russell stelt in 1912 in ‘On the notion of a cause’ dat het uitvoeren van een handeling slechts vrij is als er geen dwang is die uit te voeren. Wetenschappelijk is bovendien aangetoond dat een gewilde beweging eerder in gang wordt gezet door de hersenen, dan de handeling. Maar deze in gang gezette beweging kan op het laatste nippertje worden gestopt. Maar wat grijpt dan precies in? En wordt ingegrepen op basis van een vrije wil of is dat een reflex?
Volgens de psycholoog Susan Blackmore bestaat er niet zo iets als een vrije wil en dus ook niet een zelfbewustzijn. Er is volgens haar slechts de ervaring en de rest is een construct achteraf. En daarmee ligt het accent volgens haar op de acceptatie van wat gebeurt. En dat betekent het einde van spijt, volgens haar, en tevens de onzin van een schuldgevoel, volgens mij. Je kunt je namelijk wel voornemen een situatie de volgende keer anders te willen, en anders te handelen, maar er is nooit meer een vergelijkbare situatie, zegt Blackmore.
Deze notie kan immoreel gedrag in de hand werken, stelt zij. Tegelijk is zij daarvoor niet bevreesd, want werkelijke afschaffing van de idee van de vrije wil betekent tegelijk dat de eigenwaarde zeer gering is.
En is eigenwaarde niet juist een belangrijke sturende factor die bepaalt hoe ik in het leven sta? En daarmee hoe ik om ga met de straatkrant verkoper?
Wat geef ik voorrang. Het idee van neerbuigendheid als ik die krant afneem? Of schuldgevoel als ik die krant niet afneem? Of zoek ik een andere supermarkt en ga ik het probleem daarmee uit de weg?
Die laatste optie is niet mijn optie, bovendien werkt dat uiteindelijk niet. Iedere nieuwe supermarkt brengt ook een nieuwe straatkrant verkoper en daarmee hetzelfde dilemma. Mijn weerzin ombuigen in een gevoel van respect voor de toewijding van de verkoper is eerder een optie. Daarom is het misschien een goed idee deze decembermaand meerdere exemplaren te kopen en uit te delen aan familie en vrienden.